Αμφίσημα θαύματα, μέρος δεύτερο: τα πολύτιμα κόκκινα κοράλλια της Μεσογείου

Της Ρωξάνης Μαργαρίτη και Δήμητρας Μυλωνά

Στην προηγούμενη ανάρτηση των Αρχείων της Θάλασσας παρακολουθήσαμε τις δαιδαλώδεις προσπάθειες ταξινόμησης των κοραλλιών, από κάθε λογής σοφούς από την αρχαιότητα έως τις αρχές της σύγχρονης εποχής.  Τα πολύχρωμα ασβεστολιθικά σώματα και οι λεπτεπίλεπτοι πολύποδες που κατασκευάζουν και κατοικούν αυτά τα σώματα προσέλκυσαν την προσοχή των φυσιογνωστών και φιλοσόφων, ακριβώς επειδή τα κοράλλια αποτελούσαν μέρος της θαλάσσιας οικονομίας και παράδοσης σε όλες τις εύκρατες και τροπικές θάλασσες. Και ενώ οι επιστήμονες προβληματίζονταν για τη φύση των κοραλλιών, οι άνθρωποι συνέχιζαν να τα συλλέγουν, ακόμα και να καταδύονται για αυτά και να τα χρησιμοποιούν με απρόσμενα ποικίλους τρόπους.

Το Corallium rubrum είναι ενδημικό είδος της Μεσογείου. Οι οκταπλόκαμοι πολύποδές του με διάμετρο μόλις 5 χιλιοστών χτίζουν τα σκληρά κλαδιά του. Αναπτύσσεται αργά, 2-6 χιλ. ετησίως. Κοράλλια μήκους 50 εκατοστών έχουν ηλικία τουλάχιστον 200 ετών.  Η αργή ανάπτυξη και η ευαλωτότητά τους στις ταχείες αλλαγές των περιβαλλοντικών συνθηκών, κάνουν τη σημερινή τους ανάκαμψη από την υπερεκμετάλλευση ιδιαίτερα επισφαλή. Εικόνα του Gery Parent in Wikimedia Creative Commons

Η συγκομιδή κοραλλιών κατέληγε σε εργαστήρια κοσμημάτων, αγορές, εργαστήρια φαρμακοτριφτών, βασιλικά μπουντουάρ, ακόμη και σε εργοτάξια!  Σ’ αυτή τη δεύτερη ανάρτηση για τα κοράλλια, θα ασχοληθούμε κυρίως με το διπλό θέμα της προσφοράς και της κατανάλωσης κοραλλιών στη Μεσόγειο και τον Ινδικό Ωκεανό κυρίως στην προ-νεωτερική εποχή.  Ερευνώντας αυτή την πτυχή των κοραλλιών διαπιστώσαμε ότι οι πηγές μας τοποθετούν στο κέντρο του πολιτισμικού σύμπαντος των κοραλλιών το εμβληματικό κόκκινο κοράλλι της Μεσογείου, το Corallium rubrum, ή αλλιώς, το πολύτιμο κόκκινο κοράλλι! Τα κοράλλια αυτά, που συλλέγονταν από τα γαλάζια νερά της Μεσογείου, ταξίδεψαν μακριά, σε πολλά μέρη.  Τα λάτρευαν και τα ποθούσαν πολλοί, τα αποθησαύριζαν λίγοι, τα ίδια γέννησαν ένα παγκόσμιο δίκτυο εμπορίου και απολάμβαναν εκτίμηση ανάλογη με εκείνη ορισμένων άλλων θαλάσσιων πολύτιμων προϊόντων που συζητήσαμε σε αυτό το ιστολόγιο, όπως τα μαργαριτάρια, οι αλιώτιδες και η ταρταρούγα.  Άλλα κοράλλια, από άλλες θάλασσες, χρησιμοποιήθηκαν επίσης με πολλούς τρόπους, μεταξύ άλλων και ως οικοδομικά υλικά, αλλά δεν θα τα συζητήσουμε εδώ.  Μια μελλοντική ανάρτηση θα αφιερωθεί σ’ αυτά τα κοράλλια!

Κοραλένιοι λίθοι ως δομικό υλικό στη σημερινή Μασάουα.  Οι κάτοικοι της Ερυθράς Θάλασσας εξόρυσσαν ζωντανά και απολιθωμένα κοράλλια και τα χρησιμοποιούσαν για την κατασκευή κτιρίων τουλάχιστον από τον πρώτο αιώνα μ.Χ.  Περισσότερα για αυτό σε μελλοντική ανάρτηση!  Φωτογραφία της Ρωξάνης Μαργαρίτη, Μάρτιος 2019.

Πότε τα κοράλλια τράβηξαν για πρώτη φορά την προσοχή των ανθρώπων;

Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι η κλιματική αλλαγή έχει πλήξει την υγεία των κοραλλιογενών υφάλων παντού στον κόσμο.  Οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις της διαχρονικής δίψας των αγορών για το κόκκινο κοράλλι δεν έχουν εκτιμηθεί πλήρως και η ανάρτησή μας θα αγγίξει μόνο ελαφρά το ανησυχητικό θέμα της προστασίας τους. Το θέτουμε όμως εξαρχής και ίσως επανέλθουμε σε αυτό όταν μάθουμε περισσότερα!

Ένα γυαλισμένο κομμάτι Corallium rubrum, που χρησίμευε ως κεφαλή χάλκινης περόνης, κοσμούσε το ένδυμα κάποιου.  Βρέθηκε στη Καμπανία της Ιταλίας και χρονολογείται πιθανά στο πρώτο μισό του 1ου αιώνα π.Χ. Σήμερα φυλάσσεται στο Βρετανικό Μουσείο στο Λονδίνο.

Φαίνεται ότι το χρονικό σημείο στο οποίο τα κοράλλια είχαν οριστικά μεταλλαχθεί από τυχαία ευρήματα στην παραλία σε πρώτη ύλη που συλλέγονταν σκόπιμα είναι ο 7ος και ο 6ος αιώνας π.Χ., αυτό που οι αρχαιολόγοι και οι ιστορικοί της Μεσογείου αποκαλούν Αρχαϊκή περίοδο.  Τα σχετικά στοιχεία εκτείνονται από τις ακτές του Αιγαίου, συμπεριλαμβανομένων των νησιών, μέχρι τη Ναύκρατη της Αιγύπτου και τις ελληνικές αποικίες στη Δύση.

Οι ανασκαφές σε ένα ιερό στο νησί της Κύθνου, από τον Αλέξανδρο Μαζαράκη Αινιάν και την ομάδα του από το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, έφεραν στο φως πάμπολλα αφιερωματικά αντικείμενα, πράγματα που προσφέρονταν στο θεό από τους προσκυνητές κατά τη διάρκεια αιώνων λατρείας . Ανάμεσά τους υπάρχουν 142 κομμάτια πολύτιμου κόκκινου  κοραλλιού, Corallium rubrum, που χρονολογούνται στον 7ο και 6ο αιώνα π.Χ. Αυτά αποτελούσαν μέρος μιας μεγάληςς ποσότητας  προσφορών που περιλάμβανε επίσης σκαλισμένα αντικείμενα από ελεφαντόδοντο και οστό, κοσμήματα και άλλα διακοσμημένα ή γλυπτά κομμάτια από χαλκό, χρυσό, ορεία κρύσταλλο, φαγεντιανή και άλλα.  Πολλά χρόνια μετά την αρχική τους προσφορά, τον 3ο αιώνα π.Χ., όταν το ιερό ανακαινίστηκε μετά από κάποια καταστροφή, όσα από τα ήδη παλιά, ιδιαίτερα, και πιθανώς ιεροποιημένα αντικείμενα ήταν ακόμη σε καλή κατάσταση, συλλέχθηκαν από στα συντρίμμια της καταστροφής και εκτέθηκαν σε ράφια στο άδυτο του ναού.  Εκεί τα βρήκαν οι αρχαιολόγοι.

Κοραλένια αντικείμενα από τα στρώματα του 7ου και 6ου αι. π.Χ. του Ιερού της Κύθνου.  Ορισμένα είναι πλήρως επεξεργασμένα, ενώ άλλα απλώς στιλβωμένα ή τρυπημένα.  Η εικόνα είναι κολάζ από φωτογραφίες που αντιγράφηκαν από τους Koukoulidou et al. 2016 (βλ. βιβλιογραφία).

Πολλά από τα κοραλένια αντικείμενα ήταν γυαλισμένα και ελαφρώς μεταποιημένα, μερικά ήταν ολόγλυφα, άλλα ήταν τρυπημένα και σε μερικά είχε τυλιχτεί ασημένιο ή χάλκινο σύρμα για να μετατραπούν σε χάντρες και μενταγιόν.  Ορισμένα βρέθηκαν στη φυσική τους κατάσταση και μερικά από αυτά διατηρούν μέρος του αρχικού κόκκινου χρώματός τους.  Δυστυχώς, δεν είναι σαφές αν τα ανοιχτόχρωμα κομμάτια κοραλλιών συλλέχθηκαν ήδη λευκασμένα στην αρχαιότητα ή αν έχασαν το χρώμα τους κατά τη διάρκεια των χιλιετιών μέσα στη γη. Αυτό που είναι σαφές σε αυτό το σύνολο είναι ότι το κοράλλι, ήδη από τον 7ο και 6ο αι. π.Χ., θεωρούνταν ένα αξιόλογο υλικό, κατάλληλο για προσφορά στον θεό, μαζί με το ελεφαντόδοντο, τον χαλκό, τον χρυσό και το γυαλί.  Αυτή ήταν μια ιδέα που σίγουρα δεν περιοριζόταν στο νησί της Κύθνου. Ανασκαφές σε άλλα ιερά της ίδιας εποχής (π.χ. στο Ιερό της Ήρας Ακραίας και Λιμενίας στη Περαχώρα,  ή σε ιερά στα Κάτω Φάνα της Χίου, στη Κάμειρο της Ρόδου και στη Κύμη της νότιας Ιταλίας) έφεραν επίσης στο φως αντικείμενα από κοράλλι, πολύ όμοια με αυτά της Κύθνου. Άλλα βρέθηκαν, ποιος ξέρεις πως,  χωρίς πληροφορίες προέλευσης ή χρονολόγησης, στα μεγάλα μουσεία του κόσμου.

Αυτό το κλαδί κοραλλιού 3 εκατοστών, τυλιγμένο με ασημένιο σύρμα, βρέθηκε κατά τη διάρκεια των ανασκαφών του 19ου αιώνα στην Κάμειρο της Ρόδου και μεταφέρθηκε στο Βρετανικό Μουσείο του Λονδίνου.  Η χρονολόγησή του είναι άγνωστη, αλλά φαίνεται να μοιάζει πολύ με αντικείμενα από κοράλλι από διάφορα άλλα Αρχαϊκά ιερά.

Γεωγραφική κατανομή του Corallium rubrum στις ελληνικές θάλασσες με βάση επιστημονικά δεδομένα.  Χάρτης από Dounas et al. 2009 (βλ. βιβλιογραφία).

Όταν τα κατεργασμένα, ημίεργα ή φυσικά κλαδιά του κόκκινου κοραλλιού έφτασαν στα ιερά του Αρχαϊκού κόσμου, είχαν ήδη ανοίξει δρόμους και προς χώρες ανατολικότερα που αργότερα έγιναν σημαντικοί εισαγωγείς μεσογειακών κόκκινων κοραλλιών.

Αλιεία κοραλλιών, χαλκογραφία του Cornelis Galle I, τυπωμένη σε χαρτί, 1596. Εικονίζονται Σικελοί δύτες κοραλλιών που χρησιμοποιούν γυαλιά κατάδυσης.  Στην εικόνα αυτή μεγάλα κλαδιά Corallium rubrum ξεριζώνονται από τα ρηχά, πολύ κοντά στην ακτή και όχι μακριά από ένα λιμάνι.  Αρκετοί ψαράδες, ωστόσο, βουτούν από μια βάρκα, επανδρωμένη με πλήρωμα 6-7 ατόμων.  Η λατινική επιγραφή στα δεξιά  περιγράφει την άποψη ότι τα πράσινα κλαδιά κοραλλιών γίνονται κόκκινα όταν αφαιρούνται από το νερό. Το χαρακτικό φυλάσσεται στο Μουσείο Boijmans van Beuningen στο Ρότερνταμ.

Αυτή η πρώιμη παρουσία κοραλένιων αντικειμένων, ωστόσο, περιβάλλεται από μεγάλη αβεβαιότητα. Δεν γνωρίζουμε σχεδόν τίποτα για το αν τα κοράλλια συλλέχθηκαν σκόπιμα ή αν βρέθηκαν στην παραλία μετά από καταιγίδες ή ακόμη και αν μπλέχτηκαν τυχαία σε δίχτυα ψαράδων. Ένα πρόσφατο εύρημα ρίχνει φως στο ζήτημα προσφέροντας απτές αποδείξεις για την αλιεία κοραλλιών κατά την Αρχαϊκή περίοδο. Λίγο έξω από τις ακτές της Μασσαλίας έχει ανασκαφεί και μελετηθεί ένα ναυάγιο πλοίου του 6ου αι. π.Χ. Στην πίσσα που χρησιμοποιήθηκε για να σφραγίσει τα κενά μεταξύ των μαδεριών του κύτους, βρέθηκαν ενσωματωμένα μικρά θραύσματα κόκκινου κοραλλιού.  Το σκάφος πιθανότατα χρησιμοποιήθηκε για την αλιεία κοραλλιών. Κοραλλενια κλαδιά θα στοιβάζονταν στο κατάστρωμα και μερικά από τα μικροσκοπικά τους θραύσματα κόλλησαν στην πίσσα και παρέμειναν εκεί για να τα βρούμε εμείς! Τον 1ο αιώνα μ.Χ., μια εποχή ρωμαϊκής επέκτασης ακόμη και πέρα από τη Μεσόγειο, ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος ανησυχούσε ότι η εξαγωγή κόκκινων κοραλλιών προς την Ανατολή επιβάρυνε την τοπική διαθεσιμότητα και δημιουργούσε πρόβλημα, αφού κατά καιρούς δεν έμεναν κοράλλια στις ντόπιες αγορές.   Όλη αυτή η ζήτηση καλύπτονταν από ψαράδες που καταδύονταν και έκοβαν τις ρίζες των κοραλλιών με σιδερένια εργαλεία ή ξεριζώνοντας τα κοράλλια αφού τα έμπλεκαν σε δίχτυα.

Φαλλικό κρεμαστό κόσμημα από κοράλλι με χρυσή αλυσίδα, που χρονολογείται στον 2ο αιώνα μ.Χ.  Τέτοια αντικείμενα σε σχήμα φαλλού φοριόντουσαν ως φυλαχτά και προορίζονταν να προστατεύουν από το κακό μάτι. Μια παρόμοια τάση φαίνεται ότι γοήτευσε τους χρήστες της Βικτοριανής εποχής που αναζητούσαν προστατευτικές ενέργειες!   Βρετανικό Μουσείο 1814-0704-1175

Και αυτά είναι όλα όσα γνωρίζουμε για το θέμα. Θα πρέπει να προχωρήσουμε περίπου μια χιλιετία μπροστά, στο Μεσαίωνα, για να μάθουμε περισσότερα.  Εκείνη την εποχή η συλλογή κοραλλιών από υποβρύχια «κοραλλένια δάση» ήταν τόσο εντατική και το εμπόριο τόσο εκτεταμένο, ώστε το θέμα προσέλκυσε μεγάλη επιστημονικό ενδιαφέρον που καταγράφηκε στην ευρωπαϊκή και αραβική λογοτεχνία.  Το πολύτιμο κόκκινο κοράλλι της Μεσογείου επρόκειτο να κατακτήσει τον πλανήτη!

Το θαυμαστό μαρτζάν: κοραλλένιες σοδειές και οι πιέσεις των αγορών

Αυτός ο θεαματικός πίνακας του αναγεννησιακού ζωγράφου Jacopo Zucchi (θ. 1580;) έχει ονομαστεί «Οι θησαυροί της θάλασσας», «Το βασίλειο της Αμφιτρίτης» και ίσως πιο κατάλληλα, δεδομένης της οπτικής ανάδειξης των φλογερά κόκκινων κοραλλιών, «Η αλιεία κοραλλιών». Δεκάδες φιγούρες συλλέγουν θαλάσσια προιόντα, μεταξύ τους και κοράλλια. Μυθολογικά όντα, συγκεντρωμένα γύρω από την Αμφιτρίτη, τη βασίλισσα της θάλασσας, τα κρατούν με υπερηφάνεια.  Η αλιεία κοραλλιών (μαζί με το ψάρεμα μαργαριταριών και κοχυλιών) τοποθετείται εδώ «μέσα σε ένα πεδίο όπου αλλόχθονες θησαυροί συλλέγονται από ξένα όντα, τόσο μυθολογικές μορφές όσο και αλλόφυλους», όπως το θέτει η Anna Grasscamp (στον τόμο για την "κογχοφιλία" που εξετάσαμε στην ανάρτησή μας για το θαλάσσιο περιεχόμενο των ευρωπαϊκών ερμαρίων αξιοπερίεργων αντικειμένων).  Ενώ οι μελετητές έχουν συνδέσει τον πίνακα με την «ανακάλυψη» της Αμερικής τον 16ο αιώνα, το είδος του εκθαμβωτικού Corallium rubrum που απεικονίζεται εδώ ήρθε στην Ευρώπη από μια πολύ πιο κοντινή θάλασσα: τη Μεσόγειο.  Εκεί, ψαράδες διαφόρων εθνοτήτων τόσο από τις νότιες όσο και από τις βόρειες ακτές της το συνέλεγαν για να καταναλωθεί τελικά από τις ελίτ.  Το έργο φυλάσσεται στην Galleria Borghese, εικόνα από το Wiki creative commons.

Στο πρώτο μέρος της εξερεύνησής μας για τα κοράλλια, στην προηγούμενη ανάρτηση, συναντήσαμε τον Τυνήσιο-Αιγύπτιο συγγραφέα Ahmad al-Tifashi (580-651/1184-1253) και το γεμμολογικό του εγχειρίδιο με τίτλο Ανθηροί Στοχασμοί Σχετικά με τους Πολύτιμους Λίθους.  Η περιγραφή του Al-Tifashi για την αλιεία και την επεξεργασία των κοραλλιών είναι ένα ενδιαφέρον μείγμα πραγματικών, λεπτομερών πληροφοριών και επιστημονικής θεωρίας και πιθανώς αντικατοπτρίζει πτυχές της αλιείας κοραλλιών κοινές σε ολόκληρη τη Μεσόγειο:

"Στη θάλασσα των κοραλλιών, οι δύτες χρησιμοποιούν γερά δίχτυα από κάνναβη αρματωμένα με μολύβδινα βαρίδια.  Ρίχνουν τα δίχτυα και τα τυλίγουν εντελώς γύρω από το δέντρο του κοραλλιού.  Στη συνέχεια τραβούν τα δίχτυα μέχρι να ξεριζώσουν το κοράλλι και να το σύρουν έξω όσο είναι ακόμα λευκό και εύκαμπτο. Όταν στεγνώσει και κοκκινίσει, οι ρίζες του κόβονται και φυλάσσονται ξεχωριστά - ο όρος για αυτό το τμήμα του κοραλλιού είναι μπούσαντ.  Στη συνέχεια, τα κλαδιά του χωρίζονται σε μεγάλα και μικρά κομμάτια, ανάλογα με το μέγεθος των κλάδων και τη θέση των διακλαδώσεων - ο όρος για αυτό το τμήμα του κοραλλιού είναι μαρτζάν. Μετά, τα κομμάτια τρίβονται σε ακονόπετρα και γυαλίζονται πάνω σε μαρμάρινη πλάκα με σμύριδα που ζυμώνεται με νερό.  Έτσι αναδεικνύεται και βελτιώνεται το χρώμα του.  Και αν το θέλει κανείς, τα κομμάτια μπορούν να τρυπηθούν με σουβλί από σκληρυμένο ατσάλι".

[μετάφρασή Ρωξάνης Μαργαρίτη από Ahmad b. Yusuf al-Tifashi, Kitab ahzar al-afkar fi jawahir al-ahjar, επιμέλεια M.Y. Hassan και M. Sabyuni Khafaja (Κάιρο 1977), σ. 180].

Πριν από περίπου έναν αιώνα, οι αριστοτέχνες αργυροχρυσοχόοι της Υεμένης, πιθανότατα Εβραίοι, συνδύασαν περίτεχνη αργυροχοΐα με εισαγόμενες χάντρες από τη Μεσόγειο για να δημιουργήσουν αυτό το εξαίσιο περιδέραιο.  Ο Tifashi μας λέει ότι στην εποχή του τα μεσογειακά κοράλλια εξάγονταν την ανατολή, και αναφέρει ως πρώτη αποδέκτρια των εξαγωγών την Υεμένη.  Αυτό το νεότερο δημιούργημα της φημισμένης αργυροχοϊας της Υεμένης μαρτυρά το γεγονός ότι το δίκτυο διακίνησης κοραλλιών παρέμεινε ενεργό και μετά το Μεσαίωνα.  Έργο τέχνης στο Μουσείο Walters της Βαλτιμόρης.  Εικόνα από Creative Commons.

Φυσικά, το κοράλλι της Μεσογείου δεν κοκκινίζει όταν ζεσταίνεται, όπως φαίνεται να επιμένει ο Tifashi, ακολουθώντας μια γενικευμένη μεσαιωνική αντίληψη που συζητήσαμε στην προηγούμενη ανάρτηση για τα κοράλλια. Εκεί, εξηγήσαμε αυτή την ιδέα ως ένα παράδειγμα του πώς η εδραιωμένη (και σε αυτή την περίπτωση ουσιαστικά λανθασμένη) θεωρητική προσέγγιση μπορεί να αναμειγνύεται άψογα με την πρακτική τεχνογνωσία που βασίζεται στη θαλάσσια τοπική γνώση. Αυτό συμβαίνει τόσο στο έργο του Τιφάσι και των άλλων σοφών του μεσαίωνα, όσο και στα ανάλογα κείμενα αρχαίων συγγραφέων.  Ο Ρωμαίος Πλίνιος ο Πρεσβύτερος, για παράδειγμα, πίστευε ότι τα “μούρα” των κοραλλιών, ότι κι αν ήταν αυτά, ήταν λευκά όταν τα έβγαζαν από τη θάλασσα και γίνονταν κόκκινα όταν στέγνωνε – βλ. στον σύνδεσμο παραπάνω).  Η αφήγηση του Tifashi μας προσφέρει μια γλαφυρή εικόνα της μεσαιωνικής αλιείας κοραλλιών στη Μεσόγειο και ίσως και στον Ινδικό ωκεανό, που φαίνεται να προέρχεται σε κάποιο βαθμό από πληροφορίες από τους ίδιους τους θαλασσινούς.

Το ingegno ή μηχανή συλλογής κοραλλιών. Δύο διασταυρωμένες δοκοί, με βάρος στο κέντρο τους, έχουν κρεμασμένα στις τέσσερις άκρες τους στιβαρά δίχτυα. Η μηχανή κατεβαίνει στα βάθη της θάλασσας με σχοινί από μια βάρκα και αιωρείται πάνω από τον πυθμένα ή κατά μήκος υποθαλάσσιων γκρεμών. Μπορεί να φτάσει ακόμη και κάτω από προεξοχές ή στα στόμια θαλάσσιων σπηλαίων όπου αναπτύσσονται κόκκινα κοράλλια κρεμασμένα από την οροφή τους. Τα κλαδιά των κοραλλιών μπλέκονται στα δίχτυα, ξεριζώνονται και τραβιούνται μέχρι το σκάφος. Η τεχνική αυτή, χωρίς όμως την μηχανή, μας θυμίζει την περιγραφή του Tifashi. Η εικόνα είναι λεπτομέρεια από μια έγχρωμη χαλκογραφία του Matthys Pool (πλάκα XXIV στο Luigi Ferdinando Marsigli, Histoire Physique de la Mer, 1725). Είναι συναρπαστικό να σκεφτεί κανείς ότι η συγκεκριμένη εικόνα προέρχεται από ένα αντίτυπο του βιβλίου του Marsigli που ανήκε στον Sir Joseph Banks, Άγγλο φυσιοδίφη που συνόδευσε τον James Cook στο πρώτο μεγάλο ταξίδι του (1768-1771) στη Βραζιλία, την Ταϊτή, τη Νέα Ζηλανδία, την Αυστραλία και πίσω, πριν γίνει πρόεδρος της London Royal Society για πάνω από 40 χρόνια.  Αυτός ο τόμος και οι εικόνες του προετοίμασαν τον Joseph Banks για τη γνωριμία του με άλλους τύπους κοραλλιών στα θερμά νερά του παγκόσμιου Νότου (η εικόνα αναπαράγεται από το Shick 2018, βλ. βιβλιογραφία).

Παρόμοιες ιστορίες κυκλοφορούσαν στη Μεσόγειο μέχρι πολύ αργότερα, και αναφέρονται και από φυσιοδίφες του 18ου και 19ου αιώνα, όπως φαίνεται στη λεζάντα της παραπάνω γκραβούρας του 1569 με τους Σικελικούς δύτες κοραλλιών.

Ο Tifashi μας λέει ότι αυτά τα κοράλλια της πατρίδας του, της Μεσογείου, που τόσο κόπο απαιτούν για να τα ανασύρει κανείς από το βυθό, υπάρχουν στη «Θάλασσα της Αφρικής» (bahr Ifriqiyya) και στη Θάλασσα της Γης των Φράγκων (bahr al-Ifranja).  Η Ifriqiya είναι η αραβική γεωγραφική ονομασία της κεντρικής Βόρειας Αφρικής (Λιβύη, Τυνησία, ενίοτε συμπεριλαμβανομένης της ανατολικής Αλγερίας), ενώ η Γη των Φράγκων συμπίπτει περίπου με τη σημερινή Γαλλία και ίσως και την Ιταλία. Oι ακτές αυτών των περιοχών είναι πράγματι πηγές του πολύτιμου Corallium rubrum.

Οι παράκτιες περιοχές που ήταν γνωστές κατά τον Μεσαίωνα για την εντατική αλιεία κοραλλιών συμπίπτουν με ορισμένες από τις περιοχές όπου εξακολουθούν να υπάρχουν κόκκινα κοράλλια. Ο χάρτης έχει τροποποιηθεί από τον Bruckner 2016 (βλ. βιβλιογραφία) και οι μπλε εκλείψεις σηματοδοτούν τις πλούσιες σε κοράλλια περιοχές που συζητήθηκαν από τον al Tifashi.

Το αλγερινό λιμάνι El Kala, ή μεσαιωνικό Marsa al-Kharaz (Λιμάνι των Χαντρών), φημίζεται μέχρι σήμερα με την αλιεία του, συμπεριλαμβανομένης της αλιείας κοραλλιών.  Εικόνα από το wiki creative commons.

Ο Al-Tifashi εξηγεί ότι, αν και τα κοράλλια βρίσκονται τόσο στα βόρεια όσο και στα νότια νερά της Μεσογείου, τα πιο άφθονα και εξαιρετικής ποιότητας συλλέγονται στις νότιες ακτές, συγκεκριμένα σε ένα μέρος που ονομάζεται Λιμάνι των Χαντρών (marsa al-kharaz) στην Ifriqiyya.  Η πλούσια γεωγραφική βιβλιογραφία του ισλαμικού μεσαίωνα και οι σύγχρονες αναφορές αποκαλύπτουν ότι αυτό πρέπει να ταυτιστεί με το μικρό αλλά ζωντανό ιστορικό λιμάνι El Kala στην Αλγερία, που βρίσκεται κοντά στα σύνορα με την Τυνησία.  Μια ματιά στη σύγχρονη κατανομή των κόκκινων κοραλλιών στη νότια Μεσόγειο επιβεβαιώνει ότι ορισμένα τμήματα αυτής της ακτής εξακολουθούν να αποτελούν ενδιαιτήματα κοραλλιών, αν και μια πιο προσεκτική ματιά αποκαλύπτει μια τραγωδία υπεραλίευσης και περιβαλλοντικής υποβάθμισης.

Σύγχρονη αλιεία κοραλλιών κοντά στο Torre del Greco στην περιοχή της Νάπολης. Πρόκειται για ένα από τα τελευταία κέντρα επεξεργασίας κοραλλιών στη Μεσόγειο.  Τα κοράλλια που ανασύρουν οι δύτες από τη θάλασσα είναι πολύ μικρά σε σύγκριση με τα θρυλικά δείγματα του παρελθόντος.  Το Torre del Greco, κάποτε ένα νυσταλέο ψαροχώρι για κοράλλια, μετατράπηκε σε φημισμένο κέντρο επεξεργασίας και κατασκευής κοραλένιων αντικειμένων όταν ο Γενοβέζος Paolo Bartolomeo Martin, πήγε εκεί από τη Μασσαλία και δημιούργησε το πρώτο εργαστήριο για κοραλένια cameo.

Οι ακτές της Ifriqiyya και οι ακτές της Γαλλίας δεν ήταν οι μόνες περιοχές όπου τα κόκκινα κοράλλια συλλέγονταν συστηματικά.  Μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα, εποχή μιας παγκόσμιας τρέλας για τα κόκκινα κοράλλια, όλες οι ακτές γύρω από την Ιταλία και εκείνες της Ισπανίας, της Σαρδηνίας και της Κορσικής αλιεύονταν επίσης, όπως και λιγότερο σημαντικές και πλούσιες περιοχές, όπως για παράδειγμα το Ιόνιο Πέλαγος, που παρήγαγε μικρότερα δείγματα.  Ανεξάρτητα από πού προέρχονταν τα κοράλλια, τα περισσότερα κατέληγαν σε ένα από τα λίγα κέντρα επεξεργασίας και εμπορίας τους: τη Γένοβα, τη Νάπολη, το Λιβόρνο (γνωστό και στα αγγλικά ως Leghorn) και τη Μασσαλία.  Σε αυτά τα μέρη, τα κοράλλια μεταποιούνταν σε μεγάλη κλίμακα για να σταλούν στις αγορές του κόσμου. Κυρίως γινόταν χάντρες που αξιοποιούσαν ακόμη και τα μικρότερα κομμάτια κοραλλιών, αλλά και άλλα μικρά αντικείμενα, με υψηλή καλλιτεχνική αξία.  Αρκετές χιλιάδες άνθρωποι ασχολούνταν σε αυτές τις επιχειρήσεις σε κάθε ένα από αυτά τα μέρη. Η τέχνη της επεξεργασίας των κοραλλιών ήταν ιδιαίτερα εξειδικευμένη, με τεχνικούς αφιερωμένους σε κάθε στάδιο, αυξάνοντας έτσι την αποτελεσματικότητα της εργασίας. Είναι αξιοσημείωτο ότι για τη σμίλευση και τη στίλβωση απασχολούνταν κυρίως γυναίκες.

Αυτή η εικόνα προσφέρει ένα στιγμιότυπο από ένα σύγχρονο εργαστήριο κοραλλογλυπτικής στο Torre del Greco κοντά στη Νάπολη της Ιταλίας.

Το εμπόριο κοραλλιών εκείνη την εποχή ήταν τεράστιο.  Ο Peter Lund Simmonds, στο βιβλίο του για τα εμπορικά προϊόντα της θάλασσας το 1883 (σσ. 444-445) (βλ. βιβλιογραφία), απαριθμεί μερικούς από τους σημαντικότερους εισαγωγείς κόκκινων κοραλλιών της εποχής του. Αναφέρει την Ινδία ως μεγάλο εισαγωγέα που προτιμούσε χάντρες με ατέλειες, λόγω μιας τοπικής δοξασίας ότι οι θεοί κατοικούν στις μικρές ρωγμές και εσοχές του κοραλλιού. Η Γερμανία ήταν μεγάλος εισαγωγέας, που χρησιμοποιούσε κοράλλια κατώτερης ποιότητας για ταφικά στολίδια. Μεγάλη ζήτηση για κοράλλια υπήρχε από τη Ρωσία, αλλά όχι τόσο από τη Γαλλία, αν και η κατάσταση αυτή φαινόταν να βελτιώνεται. Το Μαρόκο εισήγαγε μεγάλες ποσότητες κοραλλιών για περαιτέρω μεταφορά στο εσωτερικό της Αφρικής, όπου χρησιμοποιούνταν ως ταφικά αναθήματα. Η Αγγλία ήταν ισχυρός εισαγωγέας κοραλλιών, έχοντας μάλιστα αναπτύξει τοπικά στυλ σκαλίσματος. Η αγγλική εμμονή για κοράλλια τον 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα μας άφησε όχι μόνο εξαιρετικά γλυπτά, αλλά και ποίηση και μουσική εμπνευσμένη από τα κοράλλια και το μυστηριώδες περιβάλλον τους (ακούστε το μουσικό κομμάτι στο τέλος αυτής της ανάρτησης).  Τα μεσογειακά κόκκινα κοράλλια έφτασαν ακόμη και στην Κίνα και την Ιαπωνία. Από την αρχαιότητα μέχρι τον 19ο αιώνα η Μεσόγειος ήταν η αποκλειστική πηγή πολύτιμων κόκκινων κοραλλιών.  Μόνο εκείνη την εποχή έχουμε αναφορές για την ανακάλυψη σε άλλα μέρη του κόσμου και άλλων ειδών κόκκινων κοραλλιών, εκτός από το Corallium rubrum, αλλά παρόμοιων με αυτό, τα οποία θα μπορούσαν να εξυπηρετήσουν τις ίδιες ανάγκες.  Από εκείνη τη χρονική στιγμή και μετά, αναπτύχθηκε εξειδικευμένη αλιεία κοραλλιών σε μέρη όπως η Ιαπωνία ή τα νησιά Σολομώντα στον Ειρηνικό.

Νεαρά αγόρια στέκονται μπροστά σε μια σχεδία φορτωμένη με κοράλλια, κρατώντας  κλαδιά κοραλλιών στα χέρια τους. Βούτηξαν γι' αυτά και ένα από τα αγόρια φαίνεται να κρατάει ένα μαχαίρι που χρησιμοποιήθηκε για να τα κόψει.  Η φωτογραφία τραβήχτηκε στο KiraKira, την πρωτεύουσα του νησιού Makira (παλαιότερα γνωστό ως St. Christobal) το 1935.  Τα νησιά του Σολομώντα, στο νοτιοδυτικό τμήμα του Ειρηνικού Ωκεανού, ήταν βρετανικό προτεκτοράτο μέχρι το 1978 και μπορούμε να φανταστούμε ότι οι Ευρωπαίοι χρησιμοποιούσαν την τοπική πηγή κοραλλιών, παρόμοιων με τα πολύτιμα κοράλλια της Μεσογείου, για να ικανοποιήσουν τη βρετανική αγορά (Φωτογραφικό Αρχείο Βρετανικού Μουσείου, αριθμός μουσείου Oc,A51.84).

Η κατανομή των ενδιαιτημάτων που είναι κατάλληλα για το Corallium rubrum  σήμερα, και η προβολή της στο 2050, δείχνει την προοδευτική εξάντληση των αποικιών τους στη Μεσόγειο, ειδικά στο ανατολικότερο και θερμότερο τμήμα της. Η χρωματική παλέτα αντιπροσωπεύει την πιθανότητα παρουσίας κοραλλιών, με το κόκκινο να δηλώνει την υψηλότερη (.8 το 1) και το κίτρινο τη χαμηλότερη (.01 το .19).  Προσέξτε ότι οι βοριοαρφικάνικες αποικίες κοραλλιών που κατά τον Tifashi ήταν πηγές των πιο όμορφων και επιθυμητών κοραλλιών σήμερα μετά βίας μπαίνουν στο χάρτη, και ακόμη πιο ανησυχητικά, θα έχουν εξαφανιστεί σχεδόν εντελώς μέχρι το 2050.  Οι χάρτες δημιουργήθηκαν από υπολογιστή για το acquamaps.org και βρίσκονται στη σελίδα του Corallium rubrum  της ιστοσελίδας του SeaLifeBase

Το πιο πιεστικό από τα πολλά ερωτήματα που προκύπτουν από την εξέταση της αλιείας και του εμπορίου κοραλλιών στο παρελθόν είναι το εξής: πόσο επηρέασαν οι πρακτικές που περιγράφουν ο Πλίνιος και ο Tifashi την υγεία των αποικιών κοραλλιών στη Μεσόγειο;  Το Corallium rubrum ζει σε ένα πολύ μεγάλο εύρος βάθους, με τις αποικίες τους να ξεκινούν από λιγότερο από 10 μέτρα και, όπως δείχνουν πρόσφατες μελέτες, να φτάνουν κατά περιοχές σε βάθος σχεδόν χιλίων μέτρων. Οι αρχαίοι και μεσαιωνικοί συγγραφείς αναφέρουν δίχτυα που τα χειρίζονταν δύτες.  Η εργασία με δίχτυα στα όρια της ανθρώπινης αναπνοής ήταν σίγουρα μια αργή διαδικασία και θα μπορούσε να επηρεάσει μόνο τα μικρότερα βάθη.  Ακόμα κι έτσι, αιώνες συστηματικής αλιείας που τροφοδοτούσε μια παγκόσμια ζήτηση πρέπει να έχει εξαλείψει σχεδόν τις αποικίες από αυτά τα πιο ρηχά νερά και να έχει περιορίσει τα κοράλλια σε μεγαλύτερα βάθη.  Ένα απογοητευτικό ντοκιμαντέρ από τη δεκαετία του 1970 δείχνει τη μανιακή αναζήτηση για τα κόκκινα κοράλλια της εποχής μας.  Μηχανοκίνητα σκάφη σέρνουν δίχτυα καταστρέφοντας τον πυθμένα της θάλασσας και μειώνοντας δραστικά τις αποδόσεις.  Το πιο συγκλονιστικό είναι ότι παράτολμοι δύτες παίζουν με τη ζωή τους βουτώντας όλο και βαθύτερα πέρα κι από τα ασφαλή όρια για να βγάλουν τους τελευταίους κοραλένιους θησαυρούς που έχουν επιζήσει σε απρόσιτα σημεία.

Στα μέσα του 19ου αιώνα, ο ουτοπιστής, σοσιαλιστής και εφευρέτης Narcís Monturiol ζούσε στις ακτές της Καταλονίας, ένα από τα αλιευτικά κέντρα κοραλλιού των μεσογειακών ακτών.  Ένα καταδυτικό ατύχημα τον ενέπνευσε να κατασκευάσει ένα υποβρύχιο που θα μπορούσε να συλλέγει κοράλλια από τα βαθιά νερά με ασφάλεια και αποτελεσματικότητα. Η πιο προηγμένη έκδοση του υποβρυχίου του, που ονομάστηκε Ictineo II (από την ελληνική λέξη Ιχθύς, ψάρι), δημιουργήθηκε το 1864. Ήταν εξοπλισμένο με ατμομηχανή εσωτερικής καύσης που παρείχε πρόωση και παρήγαγε επίσης οξυγόνο.  Καταδύθηκε σε βάθος 27,5 μέτρων, παρέμεινε κάτω από το νερό για 7,5 ώρες και ανέπτυξε υποβρύχια ταχύτητα 4,6 km/h. Στην πλώρη του ήταν προσαρτημένος ειδικός εξοπλισμός για τη συγκομιδή κοραλλιών.  Η επιχείρηση υποβρυχίων του Monturiol χρεοκόπησε το 1868 και το Ictineo II πουλήθηκε για παλιοσίδερα, μόλις ένα χρόνο πριν ο Ιούλιος Βερν δημοσιεύσει το βιβλίο «Είκοσι χιλιάδες λεύγες κάτω από τη θάλασσα», με το φανταστικό τεχνολογικά προηγμένο υποβρύχιο! Περισσότερα για τον Monturiol και τα υποβρύχιά του βλ. εδώ. Φωτογραφίες από το Ναυτικό Μουσείο της Βαρκελώνης, 1961

Φλογερά χρώματα και κοραλλένιες Θεραπείες: το κοράλλι στη Μεσαιωνική κοσμηματοποιία και ιατρική

Το μεσογειακό κόκκινο κοράλλι είναι πλέον σπάνιο και πολύτιμο.  Στο Torre del Greco, ένα από τα κέντρα της κοραλλογλυπτικής τον 19ο και στις αρχές του 20ού αιώνα, σώζονται ακόμη μερικά εργαστήρια.  Και τα μικρότερα κομμάτια των κοραλλιών τρυπιούνται και γυαλίζονται, μεταμορφώνονται σε χάντρες. Σε αυτή τη φωτογραφία χάντρες από κοράλλια, σε συνδυασμό με τυρκουάζ, μαργαριτάρια, κοχύλια και ασημένια στοιχεία έχουν τοποθετηθεί σε ελκυστικά περιδέραια και πωλούνται στο Sorrento, κοντά στο Torre del Greco (Φωτογραφία Δ. Μυλωνά).

Το μεσογειακό κόκκινο κοράλλι ξεχωρίζει για το φλογερό κόκκινο χρώμα του, ή τουλάχιστον αυτό πιστεύουν οι περισσότεροι άνθρωποι!  Στην πραγματικότητα, το χρώμα του κυμαίνεται ευρέως, με λευκές, ροζ και πολλές κόκκινες αποχρώσεις να συνθέτουν το χρωματολόγιό του. Όσο πιο σπάνια ήταν η απόχρωση τόσο πιο ακριβό ήταν το κοραλένιο αντικείμενο. Στην περίοδο ακμής της αλιείας και του εμπορίου κόκκινων κοραλλιών των τελευταίων αιώνων, οι έμποροι καθόριζαν την τιμή με βάση το χρώμα αλλά και τη συμπαγή μορφή, τη φρεσκάδα, τον κατακερματισμό, το μέγεθος των θραυσμάτων κ.λ.π. Διαβάζουμε στο βιβλίο του P.L. Simmonds (The Commercial Products of the Sea, 1883, σελ. 443 βλ. βιβλιογραφία) γι αυτές τις ταξινομήσεις χρωμάτων και τις ιδιότητες των κοραλλιών:

"Σε ορισμένες χώρες το κόκκινο κοράλλι ταξινομείται στις ακόλουθες πέντε εμπορικές ποιότητες : 1, αφρός του αίματος; 2, ανθός του αίματος; 3, αίμα πρώτης ποιότητας; 4, αίμα δεύτερης ποιότητας; 5, αίμα τρίτης ποιότητας".

Αυτή η εικόνα απεικονίζει την ποικιλία των χρωμάτων που μπορούν να εντοπιστούν στο ίδιο είδος κοραλλιού, στην προκειμένη περίπτωση το κοράλλι momo (Corallium elatius), ανάλογα με το άτομο, το αν συλλέχθηκε νεκρό ή ζωντανό και το βαθμό επεξεργασίας. Εικόνα από Bruckner 2016, βλ. βιβλιογραφία).

Αυτή η κατηγοριοποίηση των κοραλλιών έχει βαθιές ρίζες. Σε ένα άρθρο σχετικά με τους «πιο περιζήτητους πολύτιμους λίθους του μεσαιωνικού αραβικού κόσμου», οι Efraim Lev και Zohar Amar αποδελτιώνουν τις Αραβικές γραπτές πηγές σχετικά με την χρήση και την αξία των πολύτιμων λίθων.  Τα διαμάντια (al-mas) και τα ρουμπίνια (yaqut) αποτελούν τα πολυτιμότερα υλικά, ενώ το κοράλλι εμφανίζεται μεταξύ των λιγότερο ακριβών θησαυρών.  Εμφανίζονται σε διάφορες πηγές, από εμπορικά έγγραφα μέχρι και το Κοράνι.  Πράγματι, το κοράλλι είναι μεταξύ των τριών πολύτιμων λίθων, μαζί με τα μαργαριτάρια και τα ρουμπίνια, που αναφέρονται στο Κοράνι!  Και είναι ενδεικτικό ότι σε εδάφιο του Κορανίου (55:58), η ομορφιά των (αινιγματικών) παρθένων του παραδείσου παρομοιάζεται με την εκθαμβωτικότητα των «ρουμπινιών και των κοραλλιών».  Το κοινό τους χαρακτηριστικό είναι βέβαια οι φλογερές και βαθιές κόκκινες αποχρώσεις τους, και ίσως αυτή η αντιστοίχιση να μας δίνει μια αίσθηση της θεμελιώδους γοητείας του κοραλλιού: το πλούσιο χρώμα του που αναδεικνύει κάθε κόσμημα.

Ασημένια βραχιόλια του εικοστού αιώνα, με τις κοραλένιες χάντρες που είναι τοποθετημένες σε στεφάνη να δίνουν φλογερή έμφαση και να αναβαθμίζουν την υπόλοιπη χαρούμενη διακόσμηση από σμάλτο.  Στη συλλογή του Ινστιτούτου Αραβικού Κόσμου, AE 88-1. Πνευματικά δικαιώματα IMA, Nabil Butros.

Είδαμε ήδη αρκετά παραδείγματα κοραλένιων κοσμημάτων ως προσφορές στους θεούς στην αρχαιότητα.  Το ποιος τα φορούσε, πώς και υπό ποιες συνθήκες παραμένει άγνωστο.  Επίσης, σχεδόν τίποτα δεν σώζεται από τα κοραλένια κοσμήματα που διακινούνταν ευρέως στον αραβικό κόσμο κατά τον Μεσαίωνα.  Αλλά μέσα από την περιγραφή του al-Tifashi για τα ατσάλινα εργαλεία που χρησιμοποιούσαν οι τεχνίτες για να τρυπήσουν τα κοράλλια και να τα μετατρέψουν σε χάντρες, καθώς και από το ίδιο το όνομα του πιο φημισμένου λιμανιού κοραλλιών της Μεσογείου στην εποχή του (Marsa al-Kharaz), εκθαμβωτικές σειρές από φλογερές κοράλλινες χάντρες αστράφτουν μπροστά στα μάτια μας!

Γυαλισμένο κόκκινο κοράλλι στην αρχική του μορφή χρησιμοποιήθηκε ως λαβή για αυτό το μαχαίρι ειδικής χρήσης με το οποίο οι γραφείς έκοβαν τις καλαμένιες πένες τους, Τουρκία, 19ος αιώνας, σημερα στο Μουσείο του Λούβρου.

Ένα Οθωμανικό σετ καλλιγραφίας στο Βρετανικό Μουσείο στο Λονδίνο δείχνει πώς ένα μοναδικό κομμάτι κοραλλιού στη λαβή ενός κοπιδιού ζωντανεύει την συγκρατημένη κομψότητα  του ορείχαλκου, του ατσαλιού και του ελεφαντόδοντου.

Ο Al-Tifashi αποδελτιώνει τη γκάμα αντικειμένων που κατασκευάζονται από κοράλλια.  Πρώτα αναφέρει λαβές για ξίφη και μελανοδοχεία.  Λέει ότι είχε δει προσωπικά ένα τέτοιο μελανοδοχείο που ανήκε στον κυβερνήτη της Ifriqiyya. Μπορούμε εύκολα να φανταστούμε την αντίθεση του λαμπερού κόκκινου δοχείου, σκαλισμένου από χοντρό κλαδί κοραλλιού, με το μαύρο μελάνι που περιείχε.  Ένας άλλο είδος αντικειμένου που περιγράφει λεπτομερώς ο Tifashi είναι δαχτυλίδια με κόκκινες κοράλλινες πέτρες. Εξηγεί πώς ακριβώς χαράζονταν αυτά τα δαχτυλίδια με μια φράση της αρεσκείας του ιδιοκτήτη.  «Πάρτε ένα κοραλλένιο δαχτυλίδι, καλύψτε το με κερί.  Χρησιμοποιώντας μια αιχμηρή γραφίδα, γράψτε τις λέξεις που θέλετε χαράζοντας βαθειά το κερί μέχρι την επιφάνεια του κοραλλιού.  Στη συνέχεια, βυθίστε το δαχτυλίδι σε ξύδι. Η εκτεθειμένη επιφάνεια του κοραλλιού θα αλλοιωθεί ελαφρώς, αποκαλύπτοντας τη επιγραφή, ενώ η υπόλοιπη επιφάνεια κάτω από το κερί θα παραμείνει προστατευμένη και άψογη».  Φανταζόμαστε ότι το αποτέλεσμα να ήταν παρόμοιο με αυτό που βλέπουμε σε σύγχρονα δαχτυλίδια χαραγμένα με στίχους του Κορανίου και που πωλούνται σε ιστότοπους  όπως το etsy ή το ebay στις μέρες μας!!!!

Αυτή η εικόνα ενός κοραλένιου εγχάρακτου δαχτυλιδιού με επιγραφή από εδάφιο του Κορανίου αντιγράφτηκε από ιστοσελίδα του ebay όπου πωλείται, στις 13 Μάρτη 2025.

Μπορούμε να πάρουμε μια αίσθηση της διαχρονικής έλξης του κόκκινου κοραλλιού στη κοσμηματοποιία  στην περιοχή που γεννά τα κόκκινα κοράλλια, μελετώντας τις δημιουργίες των διάσημων αργυροχρυσοχόων της Kabylia, στη σύγχρονη Αλγερία τα τελευταία διακόσια χρόνια.  Κοραλένιες στεφάνες και κλαδιά κοραλλιών κοσμούν κολιέ, βραχιόλια, μενταγιόν και σκουλαρίκια σε εντυπωσιακά σχέδια. Πιο μακριά από τους υποθαλάσσιους κοραλλιογενείς κήπους της Μεσογείου, συναντήσαμε τους αργυροχρυσοχόους της Υεμένης να χρησιμοποιούν με ενθουσιασμό κοραλένιες χάντρες σε περιδέραια και άλλες δημιουργίες. Οπως αναφέρουμε παραπάνω, η Υεμένη είναι η πρώτη μη μεσογειακή περιοχή που αναφέρει ο Tifashi ως εισαγωγέα κοραλλιών. 

Κοράλλι και ασήμι σε περίτεχνα σχέδια σχηματίζουν αυτό το αξιοπρόσεχτο κόσμημα από την Καμπυλία της Αλγερίας. Από τη συλλογή κοσμημάτων του ιστορικού και εθνογράφου Sigrid van Roode.

Η ομορφιά, ωστόσο, δεν ήταν η μόνη «αξία χρήσης» των κοραλλιών! Για να παραμείνουμε στον εύγλωττο al-Tifashi, το κείμενό του περιγράφει ορισμένες εκπληκτικές προφυλακτικές και ιατρικές χρήσεις των κοραλλιών – αν και δεν μπορούμε να είμαστε απολύτως σίγουροι για το ποια είδη κοραλλιών έχει στο μυαλό του.  Ψημένο και τριμμένο κοράλλι, εν είδει οδοντόκρεμας, κάνει τα δόντια πιο λευκά και λαμπερά και βοηθά στην υγεία των ούλων.  Η χρήση αλοιφής από κοράλλι βοηθά στην θεραπεία παθήσεων των ματιών όπως ο πόνος, η ξηρότητα, και οι πληγές.  Τριμμένο κοράλλι που λαμβάνεται ως φάρμακο δρα ως διουρητικό και προλαμβάνει τις θρομβώσεις. Αυτός ο κατάλογος θεραπευτικών ιδιοτήτων του κοραλλιού φαίνεται να αντλεί από παλαιότερες ιατρικές γνώσεις που διαβάζουμε σε ορισμένα ρωμαϊκά κείμενα. Ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος, για παράδειγμα, αναφέρει ότι το καμμένο και κονιορτοποιημένο κόκκινο κοράλλι που λαμβάνεται με νερό, θεραπεύει παθήσεις του ουροποιητικού συστήματος ενώ όταν λαμβάνεται με κρασί μειώνει τον πυρετό και δρα ως υπνωτικό.  Ο Aulus Cornelius Celcus στο De Medicina του, δηλώνει ότι το κοράλλι είναι μια διαβρωτική ουσία, ενώ ο Αρεταίος στη μελέτη του “De curatione acutorum morborum libri duo” μας πληροφορεί ότι τα αποξηραμένα και κονιορτοποιημένα κοράλλια είναι ένα ισχυρό φάρμακο για την επίμονη αιμόπτυση, μαζί με την τριμμένη χολή και την αποξηραμένη ρίζα της βατομουριάς.

Αλλά δεν χρειαζόταν να καταπιεί κανείς το κόκκινο κοράλλι για να επωφεληθεί από αυτό.  Ο Tifashi μας λέει ότι ένα μενταγιόν από κοράλλι μπορεί να ωφελήσει άτομα με επιληψία, να διώξει το κακό μάτι, και να προστατέψει τα μικρά παιδιά από τα πολλά κακόβουλα πνεύματα που τα απειλούν.  Και πάλι αυτές είναι ιδέες με μακρά ιστορία στον μεσογειακό κόσμο, όπου, για να επιστρέψουμε στον Πλίνιο τον Πρεσβύτερο (δείτε τον παραπάνω σύνδεσμο), κλαδιά κοραλλιών, κρεμασμένα στο λαιμό των βρεφών, θεωρούνταν ότι προφύλασσαν από τον κίνδυνο. Δεν θυμίζει αυτή η λεπτομέρεια τα περίαπτα στα Αρχαϊκά ιερά;

Οι πεποιθήσεις για τις αποτροπαϊκές και φαρμακευτικές ιδιότητες του κόκκινου κοραλλιού δεν σταμάτησαν στους μεσαιωνικούς χρόνους.  Τον 15ο και τον 16ο αιώνα η ίδια ιδέα έγινε πολύ περίτεχνη και μερικές φορές περίεργη!  Το αντικείμενο στην παρακάτω φωτογραφία, που δημιουργήθηκε γύρω στο 1500, απεικονίζει τέλεια αυτή την τάση. Η βάση του είναι μια επιχρυσωμένη αλατιέρα που προορίζονταν για ένα τραπέζι συμποσίου όπως άλλες που έχουμε δει σε αυτό το blog.  Το επάνω μέρος, όμως, αποτελείται από ένα μεγάλο κλαδί κοραλλιού γυαλισμένο και αρμονικό.  Από αυτό κρέμονται απολιθωμένα δόντια καρχαρία που έχουν μετατραπεί με μέταλλο και πολύτιμους λίθους σε περίαπτα.  Στη μεσαιωνική Ευρώπη αυτά τα δόντια θεωρούνταν ότι ήταν απολιθωμένες γλώσσες δηλητηριώδους οχιάς και στο πλαίσιο της συμπαθητικής μαγικής λογικής της εποχής, αναμεμειγμένης με λίγη χριστιανική παράδοση, μπορούσαν να ανιχνεύσουν και να εξουδετερώσουν το δηλητήριο. Το κοράλλι ενίσχυε αυτές τις ιδιότητες. Κατά τη διάρκεια μιας γιορτής, οι καλεσμένοι μπορούσαν να πάρουν ένα από τα δόντια, να το βουτήξουν στο κρασί τους για να εντοπίσουν δηλητήριο και να το εξαφανίσουν. Βεβαιώνονταν έτσι ότι θα επιζήσουν από το γλέντι και τις κακές προθέσεις των συνδαιτυμόνων τους.

Languier ή αλλιώς, βάση για γλωσσόπετρες, κατασκευασμένη στη δυτική Γερμανία ή τη Βουργουνδία. Το αντικείμενο συνδύαζε δύο αποτροπαϊκά στοιχεία, το κοράλλι και τις γλωσσόπετρες (στην πραγματικότητα απολιθωμένα δόντια καρχαρία). Αυτό το Languier φυλάσσεται στο θησαυροφυλάκιο του Τευτονικού Τάγματος στη Βιέννη από το 1526 (φωτογραφία από Deutscher Orden: Brüder und Schwestern vom Deutschen Haus St. Mariens in Jerusalem - Natternzungenkredenz)

Αυτή η ανάρτηση επικεντρώθηκε στην ιστορία ενός είδους κοραλλιών, του Corallium rubrum, σε ένα μικρό μέρος του κόσμου, τη Μεσόγειο Θάλασσα.  Άλλες θάλασσες γέννησαν άλλα είδη κοραλλιών και οι ιστορίες τους είναι αρκετά διαφορετικές αλλά εξίσου συναρπαστικές.  Αναμφίβολα θα επιστρέψουμε σε αυτό το θέμα στο μέλλον.  Προς το παρόν, θα θέλαμε να ολοκληρώσουμε το διπλό μας αφιέρωμα στα κοράλλια με μια μουσική εικόνα: “Where the Corals Lie” (Εκεί που Βρίσκονται τα Κοράλλια) του Edward Edgard από την Janet Baker και τη Συμφωνική Ορχήστρα του Λονδίνου (Janet Baker Orchestra: London Symphony Orchestra από τη συλλογή Sea Pictures του 1899).

 Θέλετε να μάθετε περισσότερα; Έχουμε προτάσεις!

Θέλετε να παραπέμψετε σ' αυτό το άρθρο; Δείτε πως γίνεται! 

Μαργαρίτη, Ρ. και Δ. Μυλωνά, 2025. Αμφίσημα θαύματα, μέρος δεύτερο: τα πολύτιμα κόκκινα κοράλλια της Μεσογείου, Αρχεία της Θάλασσας, https://www.archivesofthesea.com/post/αμφίσημα-θαύματα-μέρος-δεύτερο-τα-πολύτιμα-κόκκινα-κοράλλια-της-μεσογείου, πρόσβαση στις **-**-****